مصاحبه هزارویک بوم با طراح فونت‌های ایران

زیبایی، خوانایی و دقت در طراحی از جمله مهمترین مولفه‌های یک فونت موفق هستند. فاکتورهایی که یک طراح فونت باید مد نظر قرار دهد تا فونتی مقبول و مناسب طراحی، آماده و سپس عرضه کند. در ادامه این مطلب مصاحبه با مسلم ابراهیمی -طراح مجموعه فونت‌های ایران و موسس سایت فونت‌ایران- را مطالعه کنید تا در کنار چالش‌های طراحی و آماده‌سازی در این کار، با جزئیات بیشتری در رابطه با روند ارائه و ساختار کار ایشان نیز آشنا شوید.

کار طراحی فونت را از کجا شروع کردید؟

تجربیات اولیه‌ای در دوران کارشناسی داشتم اما به صورت جدی از دوران کارشناسی ارشد شروع به طراحی تایپ‌فیس کردم (اولین تایپ فیس را در سال ۱۳۸۷ طراحی کردم).

لطفا در مورد کارگاه طراحی فونت خود بگویید. در صورت امکان به طور خلاصه اشاره کنید که از چه زمانی و چگونه این کار را شروع کردید؟

در همان دوران دانشجویی به دلیل سوابق کاری‌ای که داشتم به تدریس دعوت شدم. انرژی و انگیزه زیادی داشتم و نتیجه اولین کارگاه رضایت‌بخش بود و باعث شد تدریس را ادامه دهم. در سال‌ها و دروره‌های بعدی روش‌های متفاوت و پیشرفته‌تری را برای آموزش ابداع کردم. در وبلاگم می‌توانید گزارش‌هایی از چگونگی و نتایج این کارگاه‌ها را ببینید.

آیا در کارگاه خود کلاس‌ها یا دوره‌های آموزش طراحی فونت هم ارائه می‌کنید؟ در این صورت علاقمندان چگونه باید برای شرکت در این کلاس‌ها اقدام کنند؟

فعلا تدریس را رها کرده‌ام و خودم مشغول مطالعه و طراحی هستم. امیدوارم پس از به نتیجه رسیدن این مطالعات فرصت داشته باشم مجددا دوره‌های آموزشی را برگزار کنم.

تاریخچهٔ طراحی و اجرای مجموعه فونت‌های ایران (ایران‌سنس، ایران شارپ، خانوادهٔ فونت ایران و …) چیست؟

ایده طراحی فونتی با خوانایی بالا و مطابق با سلیقه ایرانیان از همان دوران کارشناسی ارشد شروع شد (سال ۱۳۸۷) ایران درواقع دومین تایپ فیسی بود که طراحی کردم. اولین تلاش‌ها موفقیت‌آمیز نبود. طراحی تایپ ویژه متن کار خیلی سختی است و من هیچ معلم یا منبع آموزشی نداشتم. خوشبختانه موضوع پایان نامه‌ام تایپوگرافی بود و باعث شده بود در آن دوران خودم را وقف مطالعه درباره تایپوگرافی و طراحی حروف کنم.

ترجمه چند مقاله درباره طراحی تایپ‌های لاتین کمک زیادی کرد و باعث شد در چندمین تلاش از نتیجه کار راضی باشم و به ادامه کار امیدوار شوم؛ اما هیچوقت فکر نمی‌کردم این پروژه بیشتر از ۸ سال ادامه داشته باشد و به جایگاه فعلی برسد.

طراحان فونت -خصوصا در ایران- معمولا با چه مشکلاتی در حوزه فنی و کسب‌وکار مواجه هستند؟

مشکل اصلی این است که پروژه طراحی یک تایپ فیس خیلی بزرگ و زمان‌بر است و هیچ تضمینی برای موفقیت آن نیست. در ایران به دلیل وجود نداشتن فرهنگ رعایت کپی‌رایت، ریسک این سرمایه‌گذاری بیشتر هم می‌شود. اما به هر حال طراحی حروف، کار و تجربه‌ای جذاب و هیجان‌انگیز است. همین هیجان باعث می‌شود طراحان با وجود آگاهی از این مشکلات باز هم برای طراحی تایپ راغب باشند.

روند طراحی، عرضه و البته مشکلات عمده در طراحی یک فونت استاندارد فارسی چه هستند؟

طراحی تایپ‌فیس کار بسیار مشکلی است. علاوه بر پشتکار زیاد، لازم است به طراحی مسلط باشید و تفکر هندسی داشته باشید. لازم است هم خلاق باشید، هم واقع‌نگر. ضمنا فونت، نرم افزاری است که زمینه کاربردی وسیعی دارد. یک فونت جامع و استاندارد باید بتواند در انواع چاپ، انواع صفحه نمایش، انواع سیستم‌عامل‌ها و نرم افزارها عملکرد مطلوبی داشته باشد.

مسائل مرتبط با حقوق پدیدآورنده در ایران چندان مورد توجه نیست. شاید یکی از مهمترین مشکلات عرضه فونت توسط طراحان فونت همین باشد. شما در فونت‌ایران چگونه با این مساله مواجه شده و روند ثبت فونت‌ها را چگونه پیش بردید؟ طراحان فونت به طور کلی چه مشکلاتی در این زمینه دارند؟

مهمترین کاری که ما در فونت ایران انجام داده و می‌دهیم، توجه به کیفیت در تمامی مراحل است. ما با حوصله از محصولات و خدمات‌مان پشتیبانی کرده و به خواسته های کاربران اهمیت می‌دهیم. از سال قبل البته کارهایی در رابطه با کپی‌رایت فونت در ایران، وضع قوانین استفاده، تعریف انواع لایسنس و طراحی سیستم فروش و صدور لایسنس را انجام دادیم؛ اما میدانیم که همه اینها زمانی موفق خواهد بود که کاربران ایرانی از کیفیت فونت‌های ما و پشتیبانی آن رضایت داشته باشند.

اگر در دوراهی ِ زیبایی یا خوانایی ِ فونت باشید، کدام را انتخاب می‌کنید و برای فونت‌های مجموعهٔ ایران و ایران‌سنس کدام راهکار در خصوص هر یک برای شما اولویت داشت؟

زیبایی و خوانایی در فونت (ویژه متن) از هم جدا نیستند. غیرممکن است که یک طراح، خوانایی یا زیبایی را فدای دیگری کند و نتیجه کارش مطلوب باشد.

 نظر شما در مورد اصلاح و بهینه سازی فونت های موجود مثل میترا، نازنین و … چیست؟ آیا این کار را مفید میدانید؟ و در این صورت آیا خودتان در این مورد برنامه‌ای دارید؟

بهینه‌سازی فونت‌های پر کاربرد از رویکردهای معمول در طراحی حروف است؛ اما من ترجیح می‌دهم این کار را نکنم. به نظرم در قدم اول ما باید ایرانی‌ها را متقاعد کنیم که از فونت‌های رایج قدیمی مانند نازنین، میترا و … دست بردارند، چرا که اکثرا تفاوت فونت‌های قدیمی و اصلاح شده را متوجه نمی‌شوند. ضمن اینکه اصلاح فونت‌های قدیمی یک درمان موقت است. تایپوگرافی هر جامعه‌ای همراه با تحولات فرهنگی باید تغییر کند و به روز شود. شما با مشاهده کتاب‌ها و روزنامه‌های قدیمی می‌توانید دوره تاریخی آن را تشخیص دهید. اما در ایران معاصر بیشتر از چهار دهه است که سبک تایپوگرافی مطبوعات فارسی تغییری نداشته است.

از نظر شما کسی که می‌خواهد به طراحی فونت (خصوصا فونت فارسی) بپردازد، باید چه پیش‌زمینه‌ها و مهارت‌های خاصی داشته باشد؟

اول از همه باید به طراحی (Drawing) مسلط باشید. باید ساختار خط و خوشنویسی فارسی را بدانید، تاریخ خط را مطالعه کنید و حداقل مقداری تجربه عملی در زمینه خوشنویسی داشته باشید. بهتر است دوستدار هندسه باشید و اصول اولیه دیزاین را تجربه کرده باشید. اگر می‌خواهید خودتان طرح هایتان را اجرا کنید لازم است به یک نرم افزار برداری مانند ایلاسترتور (Illastrator) یا کورل‌دراو (Corel Draw) مسلط باشید.

وجود نداشتن فونت خوانا، زیبا و استاندارد در وب فارسی یکی از بزرگترین مشکلاتی‌ست که طراحان وب با آن مواجه هستند. این مساله چه تاثیری بر روند طراحی و عرضه فونت‌های ایران داشته است؟

هدف از طراحی فونت ایران در ابتدا و تا مدت‌ها بعد از آن، استفاده در وب فارسی نبود. من در رویایم قصد داشتم با این فونت تایپوگرافی مطبوعات ایرانی را عوض کنم. اما بعد از انتشار اولیه فونت‌ها در وبلاگم متوجه شدم آنقدر که طراحان وب و نرم‌افزار به کارم بها می‌دهند و خواستار فونت جدید هستند، متاسفانه ناشران و طراحان نشریات در برابر استفاده از فونت جدید مقاومت می‌کنند.

طی سالهای ۸۹ تا ۹۲ که تصمیم گرفتم فونت ایران را در وبلاگم منتشر کنم به چند انتشارات، شرکت و نشریه مراجعه کردم تا متقاعدشان کنم از این فونت جدید استفاده کنند. حتی حاضر بودم به صورت رایگان فونت را در اختیارشان قرار دهم اما همه مقاومت کردند.

اما من به کارم ایمان داشتم. بنابراین فونت‌ها را در وبلاگم منتشر کردم تا بازخورد طراحان را ببینم. هم اکنون پس از گذشت چند سال می‌بینید که یکی از سبک‌های فونت ایران یعنی ایران‌سنس توانسته است چهره تایپوگرافی وب و موبایل فارسی را دگرگون کند.

به شما قول می‌دهم با بازسازی فونت‌های ایران معمولی و انتشار نسخه‌جدید آن در سال آینده، مطبوعات هم متقاعد خواهند شد که از این مجموعه فونت‌ها استفاده کنند.

در صورت امکان در خصوص ساختار فعلی عرضه فونت‌های کارگاه خود در فونت‌ایران (فروش فونت تا ارائه‌ی لایسنس به خریداران) و موانع فرهنگی و پیچیدگی‌های اجرایی این ساختار، توضیحی مختصر بدهید.

در وبسایت فونت ایران شما ابتدا فونت را خریداری می‌کنید. با خرید فونت اجازه استفاده دسکتاپ، طرح گرافیکی ثابت و چاپی را خواهید داشت. اما اگر قصد دارید از فونت‌ها در طراحی وب و نرم افزار استفاده کنید، لازم است به نام پروژه‌تان لایسنس ایجاد کنید. (چرا که به واسطه این نوع استفاده ناگزیر شما فایل فونت‌ها را منتشر و در اختیار کاربران قرار خواهید داد.) پس از خرید فونت، شما پنل کاربری‌ای دارید که با ورود به آن می‌توانید برای پروژه‌های خود لایسنس ایجاد کنید و در صورت نیاز آخرین نسخه فونت را دانلود کنید. در کل کاربران ایرانی چندان با مفهوم لایسنس و چرایی خرید آن آشنا نیستند و این برای ما چالش بزرگی است.

آیا طراحان فونت می‌توانند در ساختاری که در سایت فونت‌ایران برای عرضه فونت‌ها ایجاد کرده‌اید مشارکت داشته و فونت‌های خود را عرضه کنند؟ در این صورت باید چه مسائلی را از لحاظ فنی و مالی مد نظر قرار دهند؟

بله ما بستر را برای ارائه و فروش فونت دیگر طراحان حاضر کرده‌ایم. شرط اصلی برای عرضه یک فونت در فونت ایران کیفیت طراحی است. درصورتی که کیفیت کار طراحی معقول باشد به دو صورت می‌توانیم همکاری کنیم. اول اینکه امتیاز فونت را از طراح خریداری کنیم؛ و دیگر اینکه توافق کنیم و درصدی از فروش را دریافت کنیم. ترتیبی داده‌ایم تا برای هر بسته فونت، مشخصات طراح در یک باکس نشان داده شود و گزارش هر فروش به صورت آنی برای طراح ایمیل شود.

همچنان در متون وب، مشکل ترکیب فونت فارسی و لاتین وجود دارد؛ آیا برای حل این مشکل به راهکاری نهایی و موثر رسیده‌اید؟

این مشکل در نسخه ۴ ایران‌سنس رفع شده است و شما دو فونت فارسی و لاتین را درنهایت هماهنگی در اختیار خواهید داشت.

غیر از فونت‌های مجموعهٔ فونت‌ایران، آیا فونت یا مجموعه فونت بهینهٔ دیگری که برای وب و اپلیکیشن‌های موبایل مناسب باشد پیشنهاد می‌دهید؟

بعد از فونت‌های ایران بهترین گزینه در دسترس وب فونت‌های گوگل (Noto Arabic Naskh و Noto Kufi) است. اگر یک محیط تست جامع برای فونت‌های فارسی موجود بود بسیاری از طراحان وب و موبایل متوجه می‌شدند که بعضی از وب فونت‌های فارسی که استفاده می‌کنند سرشار از نقص است.

در صورت امکان اشاره کنید که طراحی یک فونت فارسی کامل چه مراحلی دارد و حداقل زمان و هزینهٔ مورد نیاز برای تولید هر قلم چقدر است.

طراحی فونت مراحل زیر را شامل می‌شود:

۱- پژوهش و ایده پردازی برای انتخاب سبک طراحی بر اساس کاربرد

۲- طراحی تک تک گلیف‌ها (شامل حروف – اعداد – علایم و اعراب)

۳- اجرای نرم‌افزاری گلیف‌ها

۴- طراحی وزن‌های دیگر براساس وزن پایه

۵- انجام اولین تست‌ها (نگارش کلمات و جمله) و رفع اشکال‌های طراحی

۶- انتقال تک‌تک گلیف‌ها به یک قالب فونت در محیط ویرایشگر فونت

۷- تنظیمات اولیه فاصله حروف

۸- افزودن امکانات پیشرفته‌تر به فونت شامل ترکیبات، کرنینگ، اعراب‌گذاری صحیح و …

۹- تست‌های نهایی و رفع مشکلات

میزان زمان و هزینه به نوع فونت و چالش‌های احتمالی بستگی دارد. (حدودا ۶ ماه تا یک سال) درباره قیمت فونت هم پیشنهاد می‌کنم این مقاله را بخوانید.

آیا در ایران انجمنی (مثلا انجمن طراحان گرافیک) از طراحان فونت حمایت می‌کند؟ و یا خود طراحان فونت دارای انجمن مستقل برای خود هستند؟

طراحی حروف هم بخشی از طراحی گرافیک است و فعلا برنامه‌های سازمان یافته تخصصی زیرنظر انجمن گرافیک برگزار می‌شود. اما انجمن جداگانه‌ای برای طراحان فونت وجود ندارد. بازار کار طراحی تایپ بسیار محدود و تعداد طراحان تایپ که به صورت جدی به این حرفه مشغول باشند بسیار کم است؛ در نتیجه وجود یک انجمن مستقل هم فعلا جایگاهی ندارد.

آینده فونت‌های فارسی را چگونه می‌بینید؟ چه مسائلی می‌توانند به افزایش تولید و عرضه فونت‌های استاندارد و متنوع فارسی در حوزه چاپ، گرافیک و وب کمک کنند؟ و برنامه‌های خودتان برای آیندهٔ این حوزه چیست؟

اگر یک سال قبل این پرسش را مطرح می‌کردید می‌گفتم چندان به آینده فونت فارسی امیدوار نیستم. اما اکنون می‌گویم امید زیادی دارم که با گذشت زمان وضع تایپوگرافی و فونت فارسی بهتر و بهتر شود. مهمترین دلیل امیدواری‌ام موفقیت فونت ایران‌سنس و تاثیر آن بر تایپوگرافی وب و موبایل فارسی بود. اتفاقی که اگر طی سال‌های بعدی تکرار شود، روز به روز شاهد پیشرفت تایپوگرافی فارسی خواهیم بود. 

اول از همه نیاز است فونت‌هایی با کیفیت بالا توسط طراحان فونت تولید شود. در مرحله بعد هم لازم است طراحان گرافیک از فونت فارسی حمایت مادی و معنوی داشته باشند. برنامه من هم دقیقا همین دو مورد است. اول از همه باید فونت‌های دیگری با کیفیت ایران‌سنس تولید کنم و در مرحله بعد نظر طراحان را برای حمایت جلب کنم.